W ostatnim dziesięcioleciu mieliśmy co najmniej kilka odważnych (w różny sposób) kobiecych książek poetyckich – że wspomnę tu tylko o takich, jak Utwór o matce i ojczyźnie Bożeny Keff (choć w tym wypadku nie do końca wiadomo, jaka jest gatunkowa przynależność tego tekstu – czy jest to dramat, oratorium czy też inspirowany operą nowy gatunek, poemat na głosy, jak sugerują Izabela Filipiak i Maria Janion), Biała książka Bianki Rolando („W Białej książce Bianka Rolando porywa sie na rzeczy niepopularne i ponoć niemożliwe. Ryzykuje i więzi uwagę czytelnika”, komentował Piotr Śliwiński) czy Język korzyści Kiry Pietrek (pisany językiem pokrewnym językowi Elfriede Jelinek, będącym kompilacją, zlepkiem utartych i z pozoru niewinnych metafor, które są w trakcie pisania demontowane i demaskowane, a spod których wyłania się dyskurs władzy). Dlaczego więc to Performance Genowefy Jakubowskiej-Fijałkowskiej miałby być „najbardziej intensywną i odważną książką napisaną przez kobietę w ostatniej dekadzie” (z blurba Wioletty Grzegorzewskiej)? I czy nie jest to komentarz nazbyt pospieszny, zachłyśnięty po prostu świeżą dykcją mikołowskiej poetki?

Jeśli nawet, to warto pamiętać, że nie jest to świeżość pierworódki – Performance to szósta książka Jakubowskiej-Fijałkowskiej. Zanim do niej doszło, zaistniało pięć innych, nieuległych i rozgorączkowanych tomików, pisanych między 1994 a 2009 rokiem, które złożyły się na wybór I wtedy minie twoja gorączka, a których rodowodu można szukać w poezji Świrszczyńskiej czy Różewicza. Łączy je przewaga milczenia nad mową, górowanie zaangażowania nad obojętnością, zmysł obserwacji postawiony nad eksploracją własnego uniwersum. Brak jednak w tej poezji moralnego osądu, króluje w niej współczucie, a nie gest niechęci, co stawia ją zdecydowanie bliżej twórczości Świrszczyńskiej. Wiersze tych dwóch poetek łączy również turpistyczny rys: oczy równie szeroko otwarte na brzydotę świata, jak i jego uwodzicielski urok oraz afirmacja niedoskonałej rzeczywistości, przy braku zgody na krzywdę. „Turpiści […] – pisał Grochowiak w artykule Turpizm, realizm, mistycyzm – nawet w najdalej posuniętym akcie buntu (czy przeciw życiu, czy przeciw tradycji literackiej) wyrażają ostatecznie postawę afirmatywną”. Fijałkowska pisze: „żałuję za wszystko/ czego nie ma// żałuję/ do śmierci” – współczucie wobec nieistniejącego to dla niej równoczesna apoteoza żywego, uwikłanego, zmęczonego.

„Margines jest miejscem radykalnego otwarcia”, pisała z kolei Gloria Jean Watkins (cytat za Kazimierą Szczuką, w: Rewolucja jest kobietą). Głos świata być może nigdzie indziej nie jest równie donośnie słyszalny, jak na marginesie. To miejsce, gdzie nie brakuje prawdy doświadczenia, jak i przekroczenia barier: językowych, moralnych, estetycznych. Świrszczyńska i Fijałkowska chętnie sięgają w swojej poezji po margines w dwojakim sensie – po pierwsze, rozumianym jako wąski pas, na który zostały zepchnięte głos i doświadczenia kobiet, po drugie, jako nędza, w którą tak często osuwają się kobiety, czy to z racji macierzyństwa, czy niższych płac, czy przemocy mężczyzn. Przez wiersze obu poetek maszeruje szereg postaci kobiecych, wykluczonych, zgnębionych, ale i ekstatycznych. U Świrszczyńskiej są to wariatki, złe macochy, wiejskie baby, zwiędłe kobiety, kobiety bite, gwałcone, zaniedbywane, rodzące, kochające, cierpiące. U Genowefy – tirówki, matki morderców, schizofreniczki, rodzące kobiety i suki, bezdomne kobiety, kobiety socjalu, kobiety chore i starzejące się.

Obie twórczynie połączyła również odwaga sięgania po „nowe” – a niewielu jest autorów, którzy uczynili tak radykalny zwrot w swoim pisaniu. I choć w momencie tego zwrotu ich drogi radykalnie się mijają, doświadczenie zmiany pozostaje wspólne. Zauważmy: Świrszczyńska od zawiłej, stylizowanej barokowo, przeestetyzowanej dykcji poszła w kierunku ascezy i żywego doświadczenia. „Poezję, która ludzi nie wyraża, połączyć z nimi może tylko snobizm” – pisała we wstępie do Poezji wybranych z 1973 roku. Z kolei Jakubowska-Fijałkowska od wersu wzorowanego poniekąd na Świrszczyńskiej (choć nie można tu lekceważyć również wpływów wczesnego Wojaczka i Różewicza) idzie w „nowe” odmiennymi torami: wydłuża wers, wzbogaca rytmikę, próbuje zaśpiewać nowym, powikłanym językiem pieśń straceńców i zaprzańców, odmieńców i buntowników; odchodzi od przejrzystości ku gęstości; maca inne sposoby opisu postaci, zdarzeń. Sama mówi o granicznym doświadczeniu: pewnego dnia usiadłam i napisałam zupełnie inny wiersz. Czy coś się otwarło? Czy coś się zmieniło? „Gdy kobieta przestaje się podobać, czyni pierwszy krok w kierunku swego wyzwolenia”, pisała Jelinek. Gdy wiersze nie muszą się podobać, pojawia się szansa na oryginalną dykcję.

To klasyczny problem, postawiony już przez Geertza: jak przejść drogę od zastanych form kulturowych (w tym formy języka) do przeżywanego życia, a potem to, co jest żywą materią doświadczenia na nowo uchwycić w karby kultury, tak żeby jak najmniej utracić i jak najwięcej przekazać. To „jak najwięcej” czasem oznacza czystość formy, niekiedy jej zmącenie lub celową komplikację – wszystko zależy od tego, co ma zostać wprowadzone w literacki kosmos. Fijałkowska-Jakubowska intuicyjnie wypracowuje nową dykcję dla rozszerzającego się pola swojego doświadczenia i odczuwania świata. Opiera ją na zupełnie innych zasadach organizujących niż w wierszach z I wtedy minie twoja gorączka. W nowych tekstach nie ma już zaskakujących pointowań, następuje odejście od metaforyzowania, gra toczy się na polu całego wiersza. Poetka świetnie organizuje rytm długich fraz, kontrapunktując powtórzeniami: „ktoś stoi przede mną jakby nie mógł za mną zgasić światła// opowiedzieć historii która zdarzyła się gdzieś tam mnie tobie temu kto przede mną// temu co go nie ma za mną” (Lustro). Do tworzenia struktury wiersza angażuje repetujące czasowniki („jest ucho kolczyk czerwone cykorie/ […]/ jest wjeżdżając w miasto i w łazience jest lustro”) i rzeczowniki („słyszę dzwony dla niego dzwony/ jeszcze nie moje dzwony we mnie dzwonią w sercu” [Paweł]). W tych wierszach słychać odległy rytm poezji Tkaczyszyna-Dyckiego, te same obsesyjne nawroty, rytmiczny krok, wrażliwość na melodykę języka. Na sposób Różewiczowski chętnie sięga po wyliczenia: „kochanka poety zabiera mu wszystkie oddechy jęki słowa poematy pieśni / fraszki też sonety wzniosłe ody hymny” (Kochanka poety). Nie obawia się również bliskich Miłobędzkiej spiętrzeń (świat się nawarstwia i nakłada, czasem odkleja): „las lekką pleśń grzybów wilgoć jagody i poziomki/ chrabąszcze”, „noc była deszczowa samobójcza zimna majowa” (Róża), „nie wiesz jak się stało to zabijanie miłości kochanie rodzenie […] było tak pięknie przed tym rodzeniem zabijaniem miłości” (Gdy zabiła twoją miłość). Tak jakby nagle odkryła, że ludzie są głusi na to, co pojedyncze, i dopiero to, co powielone, zwielokrotnione staje się słyszalne. Tak jakby pojęła, że w mowie powtórzenia są naturalne i nieustające, że pewne formy mszalne (litanie) świetnie pracują w naszym umyśle, myśleniu o świecie.

Jakubowska-Fijałkowska opowiada w nowych wierszach historie, w których „za dużo wilgoci pary pasty do zębów szczoteczek grzebieni” (Lustro). Zamiast przejrzystości wybiera zmącenie, zamiast czystości – brud i gęstą językową tkankę. Pisze tak, jakby pisała już nie pojedyncze wiersze, ale poemat „o miłości wyuzdaniu alkoholu i seksie”. Śmiałością swoich wierszy zbliża się rzeczywiście do twórczości najodważniejszych kobiet, piszących w ostatniej dekadzie czy dwóch (Masłowska, Filipiak, Keff) – „na marginesie prawicowej polityki historycznej i neoliberalnej nowomowy, na marginesie patriarchatu” (za Kazimierą Szczuką, w: Rewolucja jest kobietą) tka językową historię wykluczonych. „Dajcie znać, kiedy się będzie można z wami porozumieć”, pisała prawie sto lat temu o kobietach Irena Krzywicka, rozczarowana ich biernością, nieporadnością, tchórzostwem. Nie wątpię, że z Jakubowską, autorką poezji nie gładkiej, nie fantazmatycznej, ale bliskiej światu, żywej, odważnej i pisanej w „nieśnie” (z wiersza Róża), Krzywicka miałaby o czy porozmawiać i umiałaby się z nią porozumieć.

Performance nie jest tomem, który jest „naj”, jak uważa Wioletta Grzegorzewska – najodważniejszy, najbłyskotliwszy, najoryginalniejszy. Ale jest odważny, błyskotliwy, oryginalny i to wystarczy. Jak na razie nie zgarnął żadnych wiekopomnych nagród. Trochę żal, ale dzięki temu wciąż można się nim kameralnie cieszyć, brodzić w tym języku po kolana, po uda, po piersi i ręce.

Genowefa Jakubowska-Fijałkowska, Performance, Instytut Mikołowski, Mikołów 2011.