W rezultacie zebrania Koalicji Czasopism, które odbyło się 7 kwietnia 2014 w siedzibie Fundacji „Bęc Zmiana” przy ul. Mokotowskiej 65/7 w Warszawie, a także konsultacji e-mailowych z redakcjami, które nie mogły wziąć bezpośredniego udziału w spotkaniu, oraz w wyniku konsultacji Koalicji z przedstawicielami Obywateli Kultury – Beatą Chmiel i Jarosławem Lipszycem, jakie miały miejsce 24 kwietnia w Café „Telimena” przy Krakowskim Przedmieściu 27, wypracowano treść następującego pisma, które przesłano do MKiDN jako podstawę kolejnego posiedzenia grupy roboczej:

Na posiedzeniu Koalicji Czasopism 24.04.2014 w efekcie konsultacji z ekspertami, wywodzącymi się spośród Obywateli Kultury (Beatą Chmiel oraz Jarosławem Lipszycem), biorąc pod uwagę przedstawione dotąd przez Ministerstwo stanowisko, a także w oparciu o rozpoznanie i ewaluację funkcjonowania różnych programów dotacyjnych oraz analizę celów strategicznych MKiDN dokonano uporządkowania, uzupełnienia oraz uargumentowania dotychczasowej treści postulatów zmian w regulaminie priorytetu „Czasopisma” Programu MKiDN „Promocja literatury i czytelnictwa”.

1. Mając na uwadze strategiczne cele priorytetu sformułowane przez MKiDN, do których należy m.in. „wspieranie czasopism, których pełna treść będzie powszechnie dostępna w wersji elektronicznej”, a także sprzyjając idei „przełamywania społecznych, geograficznych i ekonomicznych barier w dostępie do dóbr kultury”, proponujemy bezpłatny dostęp do wersji elektronicznych wszystkich numerów czasopism, realizowanych ze środków MKiDN, po zakończeniu okresu sprzedaży tychże numerów.

Takie rozwiązanie, podążając za przemianami struktury czytelnictwa w Polsce (raport z ostatniego badania przeprowadzonego na zlecenie Izby Wydawców Prasy), będzie zarówno wspierało wysiłki Ministerstwa zmierzające do zapewnienia powszechnego i równego dostępu do dóbr kultury, jak i działało na rzecz rozwoju czytelnictwa nie tylko publikowanych w obiegu czasopiśmienniczym treści, ale pośrednio także całego sektora książki. Przyczyni się również do rozwoju dyskursu krytycznego (co stanowi kolejny cel strategiczny priorytetu) i debaty wokół nowych zjawisk kulturalnych, umożliwiając sprawną i szeroko zakrojoną wymianę myśli.

Sugerujemy również objęcie tą zasadą czasopism patronackich oraz współwydawanych przez Instytut Książki.

Okres sprzedaży numerów (uzależniony od periodyczności czasopisma) oraz warunki ich udostępniania w sieci zostaną szczegółowo określone w osobnym piśmie. Proponujemy jednak przede wszystkim usprawnienie istniejących już narzędzi i uwolnienie dostępu do repozytorium Biblioteki Narodowej (w którym miałyby się pojawić również linki do stron WWW czasopism), do którego każdy beneficjent jest obecnie zobowiązany zgłaszać dotowane numery czasopisma. W obecnej postaci repozytorium to stanowi bazę o niewykorzystanym potencjale społecznym, pozostając niedostępne dla użytkowników.

Mamy świadomość, że udostępnianie numerów w sieci oraz ich republikacja przez repozytoria cyfrowe wiązałoby się z koniecznością opracowania ujednoliconych wzorów umów licencyjnych z autorami. Zasady z tym związane zostaną doprecyzowane w toku prac Koalicji.

2. W sytuacji, w której co roku duża liczba wartościowych czasopism o stosunkowo wysokiej punktacji nie otrzymuje dotacji ze względu na ograniczone środki finansowe priorytetu (w roku 2014 aż 23 tytuły, które przekroczyły wymagany próg 70 pkt., nie otrzymały rekomendacji), a średnia wysokość dotacji wynosi zaledwie ok. 53000 (przy 66 beneficjentach w 2014 roku), kierując się jednocześnie zapewnieniem o zwiększeniu do 2015 roku środków finansowych na kulturę do 1% budżetu państwa, dostrzegamy konieczność radykalnego zwiększenia prognozowanego budżetu priorytetu. Gdyby za punkt odniesienia przyjąć kwoty dofinansowania czasopism patronackich (wynoszące średnio ponad 500000 zł rocznie na jeden tytuł), wówczas budżet priorytetu powinien wynieść ponad 33 mln. W przypadku niewykorzystania środków priorytetu z kolei dyrektor instytucji zarządzającej powinien obniżać próg punktowy uprawniający do uzyskania rekomendacji.

W latach 2012–2013 (źródło: Narodowy Program Rozwoju Czytelnictwa 2014–2020) na dotacje do ogólnopolskich czasopism kulturalnych w swoim priorytecie MKiDN przyznało łącznie kwotę 9770184 zł. Prognozowany budżet priorytetu w tym okresie opiewał na 7000000 zł (z czego wynika, że w trybie odwoławczym rozdano 2770184 zł). Postulujemy znaczne zwiększenie puli środków rozdysponowywanych po etapie punktowym konkursu kosztem puli przeznaczanej na odwołania, których rozpatrywanie przebiega według niejasnych zasad.

W sytuacji, kiedy przeważająca ilość środków na finansowanie czasopism kulturalnych w Polsce jest dystrybuowana przez agendy MKiDN w trybie pozakonkursowym i często – uznaniowym (tylko budżet czasopism patronackich i współwydawanych przez Instytut Książki osiągnął w 2013 roku poziom 6350424,41 zł), zwiększenie puli konkursowej jest demokratycznym działaniem na rzecz poszerzania dostępu do tworzenia kultury przez różne środowiska nieumocowane instytucjonalnie, umożliwiającym pełniejsze wykorzystanie potencjału twórczego i zaangażowania społecznego obywateli. Odmowa wsparcia finansowego ze strony państwa nie tylko tłumi tę energię, ale powoduje jej rozproszenie i w wielu przypadkach znikanie kolejnych tytułów z mapy czasopiśmienniczej Polski.

Na podstawie badania czytelnictwa prasy („Diagnoza społecznych zachowań czytelniczych w obrębie prasy drukowanej i cyfrowej” obejmującego swym zasięgiem zarówno wysokonakładowe periodyki opinii, jak i czasopisma tematyczne) przeprowadzonego na zlecenie Izby Wydawców Prasy stwierdzono: „W rankingu postrzegania mediów, pod względem siły ich kulturogennego oddziaływania na odbiorców, prasa nigdy nie spada poniżej drugiej pozycji. Dla ponad połowy odbiorców stanowi najbardziej wartościowy zasób treści”. Tymczasem udział prognozowanego budżetu priorytetu „Czasopisma” w ogólnym budżecie Programów Ministra na rok 2013 wyniósł ≈ 0,015%, zaś całego programu „Promocja literatury i czytelnictwa” ≈ 0,05%, co może wskazywać na niedowartościowywanie przez Ministerstwo obszarów kultury najaktywniej reagujących na przemiany społeczne, ich twórczego znaczenia oraz wpływu na kształtowanie postaw obywatelskich.

3. W związku z niejasnością co zasad rozpatrywania odwołań oraz kontrowersjami regularnie pojawiającymi się po ogłoszeniu wyników tego postępowania (dotyczącymi m.in. nacisków politycznych ze strony różnych środowisk stosowanych za pomocą listów wsparcia) postulujemy:

a) sprecyzowanie kryteriów, zgodnie z którymi Dyrektor Instytucji Zarządzającej rekomenduje Ministrowi wybrane wnioski w trybie odwoławczym
b) konieczność uwzględniania uzasadnienia odwołania (które powinno odnosić się do szczegółowych elementów punktacji w ocenie strategicznej) rozpatrywanego w odniesieniu do stopnia, w jakim czasopismo realizuje strategiczne cele priorytetu
c) zwiększenie objętości pola odwołania z obecnych 1000 znaków do 4000
d) podniesienie progu punktowego uprawniającego do składania odwołań z obecnych 50 do 60 punktów
e) sporządzanie i publikację pisemnych uzasadnień decyzji o odmownym rozpatrzeniu odwołań

Podniesienie progu uprawniającego do składania odwołań, a także zwiększenie prognozowanego budżetu priorytetu kosztem puli rezerwowanej na odwołania sprawi, że tryb odwoławczy nabierze charakteru trybu wyjątkowego, w którym o dotację będą ubiegać się czasopisma z gwarantowanym przez uzyskaną ocenę wyższym poziomem merytorycznym. Proponowana zmiana pozwoli również zniwelować kontrowersje wokół „suwerennego charakteru” decyzji (cyt. za Protokołem przebiegu pierwszego spotkania grupy roboczej ds. programu Promocja literatury
i czytelnictwa – priorytet 3 – Czasopisma, które odbyło się w siedzibie Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego w dniu 2 kwietnia 2014 roku) podejmowanych na tym etapie, która to argumentacja w ustroju demokratycznym, odwołującym się do idei społeczeństwa obywatelskiego, budzi uzasadnione zastrzeżenia.

4. Za zasadne uznajemy:

a) wprowadzenie szczegółowej punktacji każdego kryterium cząstkowego (w ocenie merytorycznej i strategicznej) oraz
b) jawności ocen przyznawanych przez poszczególnych członków Zespołu Sterującego
c) ograniczenie procentowego udziału oceny strategicznej w ogólnej punktacji wniosku na korzyść oceny merytorycznej (szczególnie że zakwalifikowanie kryteriów B.1. do strategicznych budzi poważne wątpliwości)
d) kasację Kryteriów oceny wartości organizacyjnej, szczególnie kryterium C.2. dotyczącego „Oceny budżetu przedstawionego we wniosku” czyli punktującego procentowy udział wkładu własnego w deklarowanym budżecie zadania. Uważamy, że takie zasady postępowania niesprawiedliwie uprzywilejowują wydawców o stabilnej kondycji ekonomicznej i silnej pozycji rynkowej, wchodząc w konflikt z celami priorytetu kierowanego do „najbardziej znaczących ogólnopolskich czasopism kulturalnych”. Wkład własny może być warunkiem udziału w konkursie, ale nie powinien być dodatkowo punktowany.
e) obniżenie wymaganego wkładu własnego, szczególnie dla zadań wieloletnich.

Celem zniwelowania wielu problemów interpretacyjnych, jakich nastręczają niejednoznacznie sformułowane kryteria, a także mając na uwadze przejrzystość punktacji i usprawnienie trybu postępowania oceniającego wnioski, Koalicja Czasopism proponuje Ministerstwu przygotowanie szczegółowego algorytmu obiektywizującego oceny, którego wersja robocza zostanie przesłana w stosownym terminie przed majowym spotkaniem grupy roboczej w MKiDN.

5. Mając na względzie zarówno wielodyscyplinarność czasopism, biorących udział w konkursie, oraz różnorodność eksplorowanych przez nie obszarów kultury, jak i dotychczasową niejawność zasad powoływania komisji eksperckiej, zauważamy potrzebę istotnych zmian w formowaniu i trybie pracy Zespołu Sterującego. Poniższe propozycje są także skorelowane z pomysłami zgłoszonymi przez nas w pkt. 4., zwłaszcza – z projektem wprowadzenia algorytmu oceny.

a) Postulujemy zwiększenie liczby ekspertów z 5 do 7, specjalizujących się w odmiennych dziedzinach kultury, uprzywilejowując podczas doboru ekspertów posiadających kompetencje interdyscyplinarne
b) Powoływanie niezależnych ekspertów powinno odbywać się w porozumieniu z Koalicją Czasopism oraz na podstawie przygotowanej wcześniej przez Koalicję listy kilkudziesięciu proponowanych specjalistów
c) Za korzystne rozwiązanie uznajemy wprowadzenie dwuletniej kadencyjności ekspertów.
d) Skład Zespołu Sterującego powinien być jawny i podawany do publicznej wiadomości przed upływem terminu składania wniosków. Na takiej zasadzie jawności funkcjonują komisje stypendialne MKiDN.
e) W skład Zespołu Sterującego powinni wchodzić zarówno niezależni eksperci, oceniający dotychczas część merytoryczną wniosku, jak i delegaci instytucji zarządzającej dokonujący oceny realizacji celów strategicznych. Wszyscy członkowie Zespołu powinni oceniać wszystkie aspekty wniosku w ramach jednego szczegółowego algorytmu znoszącego sztywny podział na część merytoryczną i strategiczną.
f) Członkowie Zespołu Sterującego podczas posiedzeń roboczych powinni wspólnie konsultować swoje propozycje ocen, których uzasadnienie stanowiłby protokół końcowy z obrad komisji.
g) W przypadku dużej rozbieżności stanowisk istnieje potrzeba powołania dodatkowych, wyspecjalizowanych ekspertów
h) Schemat podziału środków finansowych pomiędzy beneficjentów powinien być konsultowany z Zespołem Sterującym, którą to możliwość dają wytyczne do programów MKIDN (§12.3.)

6. Doceniając starania MKiDN zmierzające do zapewnienia czasopismom kulturalnym stabilności finansowania, proponujemy, aby priorytet „Czasopisma” zakładał finansowanie zadań przede wszystkim w trybie trzyletnim (z corocznie przeprowadzanym konkursem). W priorytecie „Literatura” z powodzeniem funkcjonuje rozwiązanie zakładające wyłącznie wieloletni tryb finansowania. Sugerujemy, aby w każdym roku relacja przewidywanych budżetów zadań wieloletnich do jednorocznych wynosiła 80% do 20% budżetu prognozowanego na cały priorytet, zaś finansowaniem jednorocznym obejmowane były przede wszystkim tzw. start-upy.

Postulat ten uważamy za uzasadniony również względami strategicznymi priorytetu, który jest kierowany do czasopism najbardziej znaczących, o ugruntowanej pozycji lub rozwijających się. Z interpretacji zapisów preambuły regulaminu wynika, że celem MKiDN nie jest finansowanie czasopism-efemeryd, ale tytułów, od których można oczekiwać strategii rozwoju na najbliższe 3 lata. W okresie finansowania beneficjent powinien mieć możliwość zawieszenia wydawania pisma bez konsekwencji dla udziału w kolejnych edycjach konkursu, pod warunkiem rozliczenia dotychczas otrzymanych środków i zwrotu niewykorzystanej puli.

Rok 2015 proponujemy potraktować jako przejściowy do nowego trybu finansowania, aby uniknąć zamrożenia zbyt dużej ilości środków. Wszystkie pisma zostałyby wówczas zobligowane do złożenia wniosków na zadania wieloletnie, ale tylko określony ich procent otrzymałby finansowanie w tym trybie. Pozostali beneficjenci skorzystaliby z dotacji rocznej.

7. Pragniemy poinformować, że Koalicja Czasopism prowadzi dyskusje dotyczące całego sektora czasopiśmienniczego. Odpowiedni zespół przygotowuje raport odnośnie zasad finansowania i funkcjonowania czasopism wydawanych bądź wspieranych przez różne agendy ministerialne. Będziemy prosili Instytut Książki oraz Bibliotekę Narodową (a także inne instytucje) o udostępnienie jak najszerszego zakresu danych dotyczących wysokości i struktury kosztów finansowania określonych czasopism, ich zasięgu, wyników sprzedaży i sposobów dystrybucji, zasad przyznawania statusu pisma patronackiego lub ubiegania się o dofinansowanie, a także raportów ewaluacyjnych.

Sporządzono:

24.04.2014