23 czerwca 2014 odbyło się spotkanie Koalicji Czasopism z przedstawicielami Biblioteki Narodowej dotyczące możliwości oraz zasad udostępniania czasopism w zasobach cyfrowych BN.

Notatka ze spotkania dla członków Koalicji:

Bibliotekę Narodową reprezentowały pani Katarzyna Ślaska, zastępca dyr. BN ds. cyfrowych, oraz pani Anna Wasilewska, kierownik Zakładu Dokumentów Elektronicznych.

Na wstępie pokrótce omówiono stan obecny:

Numery czasopism dotowanych przez MKiDN w ramach programu Czasopisma przekazywane są do repozytorium BN, co wynika z obowiązków rozliczeniowych, i jako dokumenty chronione prawem autorskim nie mogą być publicznie (w Internecie) udostępniane. Można się z nimi zapoznać jedynie na miejscu w Bibliotece Narodowej. Wynika to z zapisów Ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych z dnia 4 lutego 1994 r. (Dz. U. 2000 r. Nr 80 poz. 904). Art. 28 ust. 1 tej ustawy dopuszcza tzw. dozwolony użytek nieodpłatnego udostępniania przez biblioteki, archiwa i szkoły egzemplarzy utworów pozostających pod ochroną prawa autorskiego na terenie tych jednostek. Rozpowszechnianie przez biblioteki reprodukcji cyfrowych w Internecie nie jest już użytkiem dozwolonym w rozumieniu ustawy. Prawo polskie nie dopuszcza również możliwości kopiowania reprodukcji cyfrowych wykonanych ze zbiorów bibliotecznych pozostających pod ochroną prawno-autorską na nośniki pamięci, takie jak USB. Art. 28 ust. 3 Ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych dopuszcza możliwość udostępniania zbiorów w postaci cyfrowej dla celów badawczych lub poznawczych za pośrednictwem terminali komputerowych znajdujących się na terenie bibliotek, archiwów i szkół. Istnieje natomiast możliwość udzielenia przez dysponentów praw autorskich licencji na udostępnianie określonych dzieł w Internecie.

I.

Mając na względzie interesy wydawców czasopism, uzgodniliśmy, że udzielenie licencji niewyłącznej Bibliotece Narodowej na udostępnienie zawartości dotowanych numerów powinno się odbyć najpóźniej 3 lata od daty publikacji numeru. Okres ten pozwoli zabezpieczyć dochody wydawców ze sprzedaży.  Numery przekazywane BN powinny być w formatach PDF lub JPG (choć można będzie także przekazywać numery w formie iPUB-ów, ale nieobligatoryjnie). Oznacza to, że wydawcy inwestujący w rozwój publikacji elektronicznych będą mogli budować przewagę względem publicznie i darmowo dostępnych numerów w Polonie, oferując np. swoim klientom atrakcyjniejsze formaty – choćby na różnego rodzaju urządzenia mobilne. Udostępnienie numerów archiwalnych w Polonie nie wyklucza bowiem sprzedaży tychże – zarówno w formie cyfrowej, jak i papierowej.

Materiał przekazywany przez wydawcę do Biblioteki Narodowej powinien być materiałem gotowym do udostępnienia Cyfrowej Bibliotece Narodowej „Polona” (http://www.polona.pl/), czyli uwzględniającym ewentualne wyłączenia materiałów, na których publiczne, bezpłatne udostępnienie nie udaje się wydawcom uzyskać zgody lub zgoda taka wymagałaby dodatkowych nakładów związanych z ceną praw autorskich. Listę materiałów kwalifikowanych do wyłączeń Koalicja Czasopism w porozumieniu z Ministerstwem KiDN uzgodni w osobnym trybie.

Biblioteka Narodowa nie planuje utworzenia odrębnego miejsca w ramach interfejsu Polony, które gromadziłoby wyłącznie udostępniane czasopisma kulturalne, co rozwiewa zgłaszane wątpliwości i podejrzenia o spadek popularności stron domowych czasopism na rzecz wzrostu liczby użytkowników Polony, którzy mogliby zaznajamiać się z ofertą całej prasy kulturalnej w jednym miejscu. Zdecydowaną przewagą stron domowych będzie również ich nawigacja.

BN planuje tymczasem uruchomienie wyszukiwarki tematycznej na stronie Polony, uwzględniającej wszystkie udostępnione tytuły, co będzie służyło popularyzacji wszystkich dostępnych tam tytułów oraz większej rotacji czytelników tychże.

II.

Żeby – zgodnie z procedurą – wydawca przekazał BN prawo do udostępnienia zawartości dotowanych numerów, najpierw musi podpisać umowę z autorem dzieła, na mocy której autor udzieli Zamawiającemu zgody na korzystanie z majątkowych praw autorskich do Dzieła na określonych polach eksploatacji. Dla niektórych z Państwa to oczywistość, ale zakładamy, że dobrze jest ją przypomnieć.

Zasady przekazywania dofinansowanych numerów do zasobów Cyfrowej Bibliotece Narodowej „Polona” (http://www.polona.pl/) będą normowane w postaci odpowiednich zapisów w regulaminie priorytetu, jednocześnie Dotacjobiorcy (wydawcy) będą musieli podpisać umowę licencyjną niewyłączoną z Biblioteką Narodową, określającą szczegóły dotyczące zgody na udostępnianie treści w Bibliotece Cyfrowej Polona (wzór umowy w załączniku).

Biblioteka Narodowa planuje (prawdopodobnie pod koniec roku 2014) uruchomienie programu ACADEMICA, który zostanie zainstalowany na terminalach dostępnych w bibliotekach, które przystąpią do projektu. W ramach Academiki dostępne będą wszelkie publikacje cyfrowe, jakie gromadzi repozytorium, w tym przekazane do niego czasopisma. Dostęp do danej publikacji w Academice będzie mieć jednorazowo (w danym momencie) tylko jeden użytkownik, nie będzie mógł przeglądanych treści drukować i kopiować, a jedynie się z nimi zapoznawać. Zwiększy się tym samym zasięg dotarcia, a czytelnicy spoza Warszawy również będą mieli możliwość zapoznania się z wydawanymi przez Państwa czasopismami. Udostępnianie – przypominamy: tylko do odczytu – zasobów repozytorium dotyczy wszelkich pomieszczonych w nim publikacji, także objętych prawem autorskim (te zgodnie z obowiązującym prawem mogą być udostępniane w bibliotekach, szkołach i archiwach – patrz wstępne zapisy notatki).

Podsumowując, dofinansowane numery czasopism dostępne są na miejscu w Bibliotece Narodowej, wkrótce będą dostępne na terminalach w bibliotekach (publicznych, szkolnych itp.) w ramach Academiki, a w Bibliotece Cyfrowej Polona będą dostępne po trzech latach od wydania, na mocy porozumienia z MKiDN i Biblioteką Narodową.

Prosimy Państwa o wyrażenie zgody lub nie (z uzasadnieniem) na takie rozwiązanie, które chcielibyśmy przekazać jako nasze stanowisko do MKiDN w najbliższym czasie.

Brak wypowiedzi uznamy za zgodę.

III.

Proponowany projekt udostępniania w Cyfrowej Bibliotece Narodowej „Polona” (http://www.polona.pl/) wszystkich numerów czasopism finansowanych ze środków MKiDN podąża za tendencjami zapewniania jak najszerszego, wolnego dostępu do dóbr kultury, szczególnie wytwarzanych ze środków publicznych. Stanowi nie tylko odpowiedź na cele bezpośrednio sformułowane w preambule do priorytetu „Czasopisma” (a także do innych priorytetów i programów MKiDN), zgodnie z którą „Dostępność treści publikowanych w czasopismach kulturalnych ma być w założeniu jednym z podstawowych narzędzi w przełamywaniu społecznych, geograficznych i ekonomicznych barier w dostępie do dóbr kultury”. Koresponduje także z celami sformułowanymi w innych dokumentach i aktach, w szczególności z:

1. Zapisami Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej:

„Art. 6. Rzeczpospolita Polska stwarza warunki upowszechniania i równego dostępu do dóbr kultury, będącej źródłem tożsamości narodu polskiego, jego trwania i rozwoju.”
„Art. 73. Każdemu zapewnia się wolność twórczości artystycznej, badań naukowych oraz ogłaszania ich wyników, wolność nauczania, a także wolność korzystania z dóbr kultury.”

2. Zapisami Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka:
„Art. 27 1. Każdy człowiek ma prawo do swobodnego uczestniczenia w życiu kulturalnym społeczeństwa, do korzystania ze sztuki, do uczestniczenia w postępie nauki i korzystania z jego dobrodziejstw.”

3. Zapisami Paktu dla Kultury, m.in.:

II
„Powszechne i aktywne uczestnictwo w kulturze jest jednym z najważniejszych czynników rozwoju społecznego i ekonomicznego. Państwo odpowiada za wspieranie rozwoju kultury, tworzenie sprawiedliwego prawa, zapewnienie równego dostępu do kultury wszystkim obywatelom, zachowanie dziedzictwa kulturowego oraz współtworzenie odpowiedniej infrastruktury i ładu krajobrazu kulturowego.”

IV
„Kultura jest dobrem wspólnym. Tworzy przestrzeń otwartą na różnorodność myśli, poglądów i postaw obywatelskich. Polityka kulturalna – by sprostać wyzwaniom przyszłości – winna brać pod uwagę przemiany społeczne, rosnącą mobilność, zmieniające się sposoby uczestnictwa w kulturze oraz indywidualizację postaw.”

§11
„1. Pilnym zadaniem jest stworzenie programu cyfryzacji dziedzictwa kulturowego oraz bezpłatnego wykorzystywania jego zasobów dla celów edukacyjnych, naukowych i niekomercyjnych.”

4. Zapisami Strategii Rozwoju Kapitału Społecznego – Cel szczegółowy 3.

Projekt powszechnego udostępniania dotowanych czasopism w sieci zakłada, że tworzenie i wydawanie czasopism kulturalnych realizuje szeroko rozumianą misję społeczną, wiążącą się z dbałością o nieograniczony względami geograficznymi, ekonomicznymi i statusowymi dostęp do publikowanych treści, oraz kulturogenny charakter działalności czasopiśmienniczej. Koalicja przewiduje, że dostępność pism w Narodowej Bibliotece Cyfrowej przyczyni się do pobudzenia dyskursu krytycznego wokół nowych zjawisk społeczno-kulturalnych, będzie działała na rzecz usprawnienia wymiany myśli i obiegu idei, a także podnoszenia kompetencji społecznego uczestnictwa w kulturze. Jednocześnie zgromadzenie dotowanych numerów w jednym miejscu sieciowym będzie służyło promocji wszystkich tytułów beneficjentów MKiDN i może znacząco wpłynąć na wzrost czytelnictwa prasy kulturalnej w Polsce, a pośrednio także rozwój całego sektora książki i innych dziedzin kultury, oraz wzrost udziału społeczeństwa w promowanych przez pisma wydarzeniach kulturalnych. Powyższe działanie ma wreszcie na celu zapobieżenie znikaniu treści kulturalnych z serwerów poszczególnych użytkowników, a także odpowiada na przemiany struktury czytelnictwa prasy (z medium papierowego na sieciowe) w Polsce (por. „Diagnoza społecznych zachowań czytelniczych w obrębie prasy drukowanej i cyfrowej” – raport przeprowadzony na zlecenie Izby Wydawców Prasy).

Jednocześnie chcielibyśmy przypomnieć, że podstawowym postulatem Koalicji Czasopism pozostaje zwiększenie budżetu priorytetu Czasopisma do takiej wysokości, która umożliwiłaby nam wydawanie czasopism na poziomie nieograniczanym wysokością sprzedaży, względami księgowymi czy  rentownością. Postulaty te i ich argumentację przedstawiliśmy Departamentowi Mecenatu Państwa, Pani Minister prof. dr hab. Małgorzacie Omilanowskiej, Radzie Organizacji Pozarządowych przy MKiDN.